Ikken

Ik heb een zwak voor ik-vertellers. Goede ik-vertellers. Waarachtige, onbetrouwbare ikken die de lezer verwarren. Het klassieke voorbeeld is wel Zeno Cosini van de roman Bekentenissen van Zeno van Italo Svevo, die zichzelf voortdurend om de tuin leidt en erin slaagt de lezer in zijn leugens te doen geloven.

'Gebruik alleen een ik-verteller als het personage een heel dwingende stem heeft,' is het advies van Jonathan Franzen aan beginnende schrijvers. In zijn nieuwe roman Freedom (nu al uitgeroepen tot de Amerikaanse roman van de eenentwintigste eeuw) laat Franzen zijn hoofdpersonage Patty zelfs over zichzelf schrijven in de derde persoon.
'Ik geef toe dat ik een paar scènes in de eerste persoon heb proberen te schrijven,' zegt de auteur in een interview in De Standaard. 'Ik voelde me er erg ongemakkelijk bij, ik wilde me niet al te zeer met Patty identificeren. Ten slotte wil ik ook nog opmerken dat Patty een basketbalspeler is en dus praat ze over zichzelf in de derde persoon. Michael Jordan zegt ook dingen als "Dat zou Michael Jordan nooit doen!"'
Je zou denken dat Franzen die basketbal erbij haalt om de eerste persoon enkelvoud te vermijden.
Ik-vertellers zijn aartsmoeilijk. De Nederlandse auteur Jan van Mersbergen, die na vijf romans in de derde persoon enkelvoud nu de ik-vorm aanpakt, schreef het nog in zijn weblog van 23 oktober.

Het voorbije jaar heb ik veel goede ikken ontdekt. De vrouwelijke hoofdpersoon van TussenEenPersoon van Esther Gerritsen bijvoorbeeld of Helmer van Wonderen uit Boven is het stil van Gerbrand Bakker of de vertellers in de novellenbundel De verzoeking van Hugo Claus. Het zijn stuk voor stuk zeer verschillende ik-vertellers.
In Boven is het stil houdt Gerbrand Bakker afstand van zijn personage. Hij toont veel, maar legt weinig uit en spreekt de verbeelding van de lezer voortdurend aan. Zo'n ik-perspectief is zo onopvallend dat ik, als ik het boek sluit, soms niet kan zeggen of de auteur nu een ik- of een hij/zij-verteller gebruikt heeft. De aanpak van Hugo Claus in De verzoeking staat daar haaks op. In De verzoeking is de ik-verteller heel nadrukkelijk aanwezig. Claus kruipt in het hoofd van zijn zuster Mechtild en doet het verhaal als één lange, chaotische monologue intérieur.

Deze zomer worstelde ik met vertelstandpunten.
Behield ik een zij-perspectief of keerde ik terug naar mijn oorspronkelijke ik-verteller? In een klooster ging ik nadenken over de kwestie.
Een van de boeken in mijn tas was Vandaag was ik mezelf liever niet tegengekomen van Herta Müller. Ik begon er 's morgens aan bij het ontbijt in de kloostertuin en toen de klok twaalf sloeg, zat ik nog te lezen.

Vandaag was ik mezelf liever niet tegengekomen is het verhaal van een jonge textielarbeidster die op weg is naar een verhoor met de Roemeense geheime dienst. De vrouw is recent ontslagen omdat ze briefjes heeft verstopt in de herenpakken voor de Italiaanse markt, in de hoop zo een buitenlandse man te strikken. Sedertdien wordt ze vaak ontboden bij de Securitate.
Het verhaal begint wanneer ze de tram opstapt en eindigt bij het afstappen, en tijdens dat korte traject krijgt de lezer een stroom observaties, herinneringen en gedachten over zich heen. Het start ogenschijnlijk licht met willekeurige (en prachtig geschreven) observaties van de natuur en de medepassagiers op de tram, maar naarmate de rit vordert wordt de toon somberder. Uit elke daad, elke gedachte spreekt onzekerheid en angst voor de toekomst.
Herta Müller, die in 2009 de Nobelprijs Literatuur kreeg voor haar oeuvre, schept in Vandaag was ik mezelf liever niet tegengekomen een magistrale ik-verteller die de lezer van de eerste zin meevoert, intrigeert, bang maakt en laat aanvoelen hoe het is om te leven onder een dictatuur.
Zelfs een lezer op een plastic tuinstoel in een sinaasappelgaard in een klooster op een eiland in de Middellandse Zee.

Het is niet verstandig, maar mijn keuze staat vast: ik wil een ik.